LEES VRT
Hoe uitzonderlijk deze droogte is, maakte Patrick Willems, hydroloog aan de KU Leuven, gisteren duidelijk met een grafiek. Sinds 1 april – het begin van de hydrologische zomer – is in Ukkel 5 mm regen gevallen. Dat is al bijzonder weinig, maar omdat het ook warmer is dan normaal verdampte 60 mm water. ‘Dat betekent dat we in 22 dagen een neerslagtekort van 55 mm opgebouwd hebben. Dat is in de afgelopen honderd jaar nog nooit gebeurd.’
Het kán toeval zijn, maar er valt stilaan een patroon te zien. De voorbije drie jaren waren allemaal droger dan gemiddeld. Vooral 2018 was uitzonderlijk, de droogte was vergelijkbaar met die van 1976. Zulke jaren komen maar om de 25 jaar voor. ‘Vier droge jaren op rij zouden op dit moment nog hoogst uitzonderlijk mogen zijn. Pas vanaf 2050 zou de kans groter worden’, zegt Willems, die een verband legt met de opwarming van de aarde.
‘Die link is duidelijk’, zegt hij. ‘De atmosfeer warmt op. Een warmere atmosfeer kan meer waterdamp absorberen. Het duurt dus langer voor ze verzadigd raakt. Het gevolg is dat de droogteperiodes langer duren, maar dat de regen daarna ook heviger en intenser is. Ook de winters zullen waarschijnlijk natter worden.’
Op jaarbasis hoeft de hoeveelheid neerslag dus niet te dalen. Het probleem is dat het water op die piekmomenten snel afgevoerd wordt. Zeker in dichtbevolkte en volgebouwde gebieden als Vlaanderen krijgt het water niet de tijd om in de grond te dringen. Vlaanderen is de Europese kampioen van de verharding. 14 procent van onze oppervlakte is verhard, dubbel zoveel als het Europese gemiddelde. ‘Dat zal almaar meer problemen geven voor onze drinkwatervoorziening.’
Met de opwarming van de aarde gaat het niet de goede kant uit, en Europa blijkt steeds meer een hotspot te worden. De gemiddelde temperatuur lag de afgelopen vijf jaar bijna 2 graden hoger dan in de tweede helft van de 19de eeuw. Tot die opvallende vaststelling komt Copernicus, het Europese programma dat de aarde monitort. Dat betekent dat de opwarming hier bijna dubbel zo snel gaat als het mondiale gemiddelde.
Europa heeft de doelstellingen die afgesproken zijn in het klimaatakkoord van Parijs nu al overschreden. De toestand is hier ondertussen even ernstig als in Australië. Ook daar heeft de opwarming de tweegradengrens al bereikt.
Waarom de opwarming in Europa sneller gaat dan in andere delen van de wereld is niet duidelijk. ‘Wat zeker meespeelt, is dat het noordpoolgebied bij Europa wordt gerekend’, zegt Richard Engelen van het Copernicus-programma. ‘Daar loopt de opwarming al op tot 3 graden.’
Uit de Copernicus-metingen blijkt ook dat elf van de twaalf warmste jaren in Europa na 2000 zijn gevallen. Ook het aantal hittegolven neemt toe. Er verdampt dus veel meer water. Engelen: ‘Over heel 2019 viel er gemiddeld een vrij normale hoeveelheid water, maar omdat er hittegolven waren, droogde de grond sneller uit.’
Wie krijgt het water?
Dat heeft niet alleen gevolgen voor de landbouw. Vlaanderen en Nederland moesten de voorbije dagen al afrekenen met de eerste natuurbranden. In de Antwerpse Kempen brandde een stuk van domein De Liereman af. Dankzij snel ingrijpen van de brandweer bleef de schade beperkt. Volgens Natuurpunt is ‘slechts’ 30 hectare heide en veen in de as gelegd.
In Nederland is de schade veel groter. Daar woedden de voorbije dagen twee branden: in Limburg brandde het in natuurgebied de Meinweg en er was een grote heidebrand in de Deurnese Peel. Daar werd 800 van de 1.000 hectare natuur verwoest, de grootste natuurbrand in veertig jaar.
‘We moeten ons echt beter voorbereiden op deze periodes van droogte’, zegt Willems. ‘Als de huidige droogte een voorafname is op extra droge zomermaanden, komen we gegarandeerd in de problemen. We zijn immers nauwelijks hersteld van de uitzonderlijk droge zomers van 2018 en 2019. De grondwaterstanden staan in de helft van de meetplaatsen laag tot zeer laag.’
Door de coronacrisis is de kans bovendien groot dat de meeste mensen hun vakantie in eigen land doorbrengen. Daardoor zal het waterverbruik niet afnemen, in tegenstelling tot andere zomers. Willems werkt aan een crisisplan voor als de tekorten écht problematisch worden. ‘Aan wie gaan we dan het water geven? Aan de industrie, de landbouw of de natuur? En aan welke regio? Dat plan moet tegen het einde van dit jaar klaar zijn. Maar eigenlijk moeten we maken dat we het niet moeten gebruiken.’
Extreme schaarste
Hoe kan het toch dat Vlaanderen voor het derde jaar op rij afstevent op een extreem droog jaar? Het staat volgens wetenschappers buiten kijf dat klimaatverstoring leidt tot langere periodes van droogte. Deze droogte blijft niet zonder gevolgen voor mens, economie en natuur. Zo krijgt Vlaanderen door onder meer een hoge bevolkingsdichtheid als enige regio in West-Europa het label ‘extreme waterschaarste’ toebedeeld.
Tegelijk onttrekken landbouw, industrie en burgers steeds meer grondwater aan het land, waardoor het watertekort in droge, kwetsbare jaren verder oploopt. Die ‘race to the bottom’ kan alleen maar dramatisch aflopen. De manier waarop we vandaag met water omgaan, moet volledig op de schop.
We zien kansen om de aanpak van ons waterbeleid nog meer te baseren op de Europese waterwet, de Kaderrichtlijn Water. Die vertrekt vanuit de filosofie dat het ecosysteem te allen tijde centraal moet staan in het streven naar propere waterlopen en robuuste grondwaterstanden. Pas daarna kunnen economische sectoren zich via een integrale aanpak enten op het beschikbare water.
Samenwerken met ons natuurlijke ecosysteem betekent dat we ook op het platteland anders met water moeten omgaan. Water moet nog meer kunnen infiltreren. Hoe beter de watervoorraad in de winter wordt aangevuld, hoe minder problemen in de zomer.
Daarnaast is water oppompen uit de diepe grondwaterlagen geen antwoord op klimaatverstoring, gezien de grotere kans op droogtrekken van de omgeving. Erger nog: de te snelle afvoer van regenwater via grachten en greppels nadien willen compenseren doorgrondwater op te pompen, leidt net tot extra druk op ons watersysteem. De voorkeur moet dan ook gaan naar maatregelen die de systemen minder kwetsbaar maken. Denk aan waterbesparende maatregelen zoals druppelirrigatie in de landbouw en de striktere toepassing van de juiste teelt op de juiste plaats.
Doorsijpelen
Er is nog een olifant in de kamer: onze schabouwelijke ruimtelijke ordening. Stoppen met nieuwe ruimte aan te snijden is een absolute voorwaarde. Vandaag vloeit er door onze betonhonger letterlijk te veel water naar de zee. Een strenger infiltratiebeleid is nodig. De invoering van een infiltratiebonus, waarbij burgers en bedrijven financieel beloond worden als ze regenwater op hun grond in de bodem laten doorsijpelen, is een veelbelovende piste.
Voor veel uitdagingen in het waterbeleid is investeren in natuur een kostenefficiënte oplossing. Natuurlijk rivierherstel leidt tot een grotere watercapaciteit en tragere afvoer, waardoor het grondwater sneller en beter wordt aangevuld. Investeren in meer bossen, moerassen en graslanden horen bij de noodzakelijke maatregelen tegen wateroverlast.
Natuur houdt water vast en geeft het in periodes van schaarste vertraagd weer af. Denk aan het natuurgebied Schulensbroek, waar Demer, Gete en Herk samenkomen. Een groot deel van het regenwater afgevoerd vanuit Brabant en Limburg, komt hierlangs. Met het Life Delta-project werkt Natuurpunt aan het herstel van de natuurlijke waterbergende functie en beschermt ons zo tegen natte voeten.
Het is daarnaast cruciaal om van onze steden en dorpen opnieuw sponzen te maken. China zet volop in op zulke ‘sponge cities’. Een sponsstad is zo ingericht dat het regenwater maximaal wordt opgevangen om overstromingen te verminderen en de hoeveelheid beschikbaar water te verhogen. Het opgevangen water wordt op wijkniveau gebruikt voor irrigatie van tuinen en het huishouden. Door overbodige verharding te vervangen door wetlands, groene daken en regentuinengeven de Chinezen regenwater weer een centrale plaats in hun leven. Het water werkt nu voor de stad en haar inwoners in plaats van ertegen.
Miljoenenboetes
Maatregelen tegen klimaatopwarming en droogte zullen de komende vijf jaar een moedig politiek beleid vragen. Heilige huisjes zoals gespreid wonen, zorgeloos grondwater oppompen en voortuinen verharden, moeten sneuvelen als we een plek op het Europese strafbankje nog willen afwenden. Als we onze waterhuishouding niet tijdig op orde krijgen, dreigen miljoenenboetes.
Er is geen tijd meer voor compromissen. Daarom zal Vlaanderen een moedig en ambitieus stappenplan moeten uitwerken. Er is ook veel meer financiële slagkracht nodig, zeker voor maatregelen die goed zijn voor de waterkwaliteit en -kwantiteit, en dus voor zowel maatschappij als natuur.
Water moet opnieuw erkend worden als een sturend element in alle ruimtelijke processen. Alleen zo kunnen we voorkomen dat de kruik zo lang te water gaat tot ze barst óf uitdroogt.
