Monsanto over goed en kwaad ...

Het Amerikaanse ­bedrijf Monsanto werd vorige maand veroordeeld tot het betalen van 289 miljoen dollar schadevergoeding omdat een gebruiker van onkruidbestrijder Roundup lymfeklierkanker gekregen had. Het zette het debat over glyfosaat, het werkzame bestanddeel van Roundup, weer op scherp. De twee advocaten van kankerpatiënt Dewayne ‘Lee’ Johnson waren deze week in Brussel. Europarlementslid Bart Staes (Groen) had ze uitgenodigd op een hoorzitting van de parlementaire commissie die de Europese pesticidenregulering onderzoekt. Michael Baum en Robert F. Kennedy jr. (de zoon van de in 1968 vermoorde minister van ­Justitie, red.) zijn in de VS bekende advocaten binnen het consumenten- en milieurecht.
Hoe gaat het met mijnheer Johnson?
 
Baum: ‘Hij was ontzettend opgelucht, na het vonnis. Het vonnis betekent heel veel voor hem, maar ook voor de rest van de wereld. Hij heeft nog ongeveer een jaar te leven en volgt nu chemotherapie. Het is de vraag of hij ooit iets zal zien van de schadevergoeding die hem is toegekend, want zolang het beroep nog loopt, wordt dat niet uitbetaald. Zijn vrouw moet nog steeds twee jobs combineren om rond te komen.’
Monsanto noemt het vonnis ­‘verkeerd’ en bestrijdt het met wetenschappelijke argumenten.
 
Baum: ‘Ze zwaaien met honderden studies, maar de meeste daarvan hebben geen betrekking op de kankerverwekkende eigenschappen van glyfosaat. Hun argumenten hebben de jury niet kunnen overtuigen, omdat het vaststaat dat Monsanto wetenschappelijk bewijs ondermijnd en in diskrediet gebracht heeft. Ook hun argument dat de jury een emotionele beslissing nam, houdt weinig steek. De helft van de juryleden had een universitaire opleiding, twee van hen zijn wetenschappers. Ze stelden behoorlijk moeilijke vragen aan de experts. Dit waren geen mensen die hun emoties de vrije loop lieten.’
 
Kennedy: ‘De stelling dat de kanker van Lee Johnson niet veroorzaakt kan zijn door Roundup wegens de lange incubatieperiode, houdt evenmin stand. De incubatieperiode kan variëren van nul tot 25 jaar. Dat het in de meeste gevallen meer dan tien jaar is, betekent niet dat dat bij hem ook zo was.’
Hoe kan het dat alle toezichthoudende instanties ter wereld van mening zijn dat Roundup niet kankerverwekkend is, en alleen het kankerinstituut van de Wereldgezondheidsorganisatie er anders over denkt?
 
Kennedy: ‘Het staat vast dat de Amerikaanse toezichthouder EPA onrechtmatig beïnvloed werd door Monsanto. Het bedrijf lanceerde aanvallen op wetenschappers die concludeerden dat Roundup wel kankerverwekkend is. En alle instanties ter wereld beschouwen de EPA als richtinggevend.’
 
Baum: ‘Wat hier speelt, is regulatory capture. De banden tussen de toezichthouders en de industrie zijn te nauw, onder meer door de draaideur waarlangs de toezichthouders personeel uit de industrie rekruteren. Uit interne mails die we tijdens het proces als bewijsmateriaal naar voren schoven, blijkt heel duidelijk hoe het eraan toe gaat.’
 
Kennedy: ‘Als het salaris of de machtspositie van mensen ervan afhangt, zijn ze soms heel moeilijk op andere gedachten te brengen.’
De jury oordeelde dat Monsanto aansprakelijk is omdat het onvoldoende op de kankerverwekkende risico’s van Roundup heeft gewezen. Is het bedrijf niet langer aansprakelijk als het voortaan duidelijke waarschuwingsstickers op de flessen plakt?
 
Kennedy: ‘In dat geval kunnen gebruikers een weloverwogen keuze maken of ze bereid zijn het risico te nemen. De kanker waaraan Round­up gelinkt wordt en waaraan Lee Johnson lijdt, het non-Hodgkin lymfoom, is een zeldzame ziekte. Of Roundup ook andere aandoeningen in de hand werkt weten we nog niet. Onder meer omdat Monsanto het wetenschappelijke onderzoek daarover koppig blijft tegenwerken. Wegens het voorzorgsprincipe zou het verstandig zijn als er een waarschuwingsverplichting zou komen en een inperking van excessief gebruik. Roundup wordt niet alleen als onkruidverdelger gebruikt, maar ook als middel om de bladeren van gewassen te verdrogen. Zo komt het ook in de voedselketen terecht. Dat gebruik zou verboden moeten worden.’
In België is het gebruik van Roundup voor particulieren verboden.
 
Kennedy: ‘Sommige staten in de VS hebben een verbod uitgevaardigd op het gebruik op openbare plaatsen zoals scholen of parken, omdat mensen daar geen keuze hebben aan de blootstelling. Er zijn genoeg andere manieren om onkruid te bestrijden.’
 
Baum: ‘Die zijn misschien duurder, maar dat moet je dan afzetten tegen de ziektekosten van de kankerpatiënten.’
Is die berekening al gemaakt?
 
Kennedy: ‘Dat is een taak voor Monsanto. Het bedrijf is verantwoordelijk voor het berekenen van de ­externe kosten van zijn producten. Omdat bedrijven als Monsanto hun externe kosten niet doorberekenen, is het moeilijk concurreren voor bedrijven die wel eerlijk te werk gaan. Bedrijven worden er niet voor beloond als ze eerlijk zijn en dat is een probleem.’
Ging dit proces niet net zo goed over de bedrijfscultuur van Monsanto als over glyfosaat?
 
Baum: ‘Jazeker.’
 
Kennedy: ‘Hun bedrijfscultuur is aangetast doordat ze in een niche opereren van producten waar anderen hun vingers niet aan willen branden. Niet alleen glyfosaat, maar ook DDT, pcb’s en agent orange (een giftig ontbladeringsmiddel dat in de Vietnamoorlog werd gebruikt, red). Ik ken hun cultuur goed, omdat ik al zoveel rechtszaken tegen ze gevoerd heb. Het systematisch zwartmaken van wetenschappers is een onderdeel van hun bedrijfsmodel. Dat gebeurde al in 1962, toen Rachel Carson Silent Spring publiceerde, het eerste boek dat op de gevaren van chemische bestrijdingsmiddelen wees.’
Hoe kan het dat mensen hun ethisch besef kwijtraken zodra ze voor ­Monsanto gaan werken?
 
Kennedy: ‘Eén van onze getuigen, Kirk Azevedo, beschreef hoe hij ­besloot bij Monsanto te solliciteren nadat hij een toespraak gehoord had over hoe groen en verantwoordelijk het bedrijf was. Toen hij dat herhaalde tijdens een zakelijke bijeenkomst, kreeg hij van zijn chef te horen: ‘Get it straight, we’re about making ­money’. Dat is de kille zakencultuur van Monsanto. Het bedrijf heeft zijn eigen normen over goed en kwaad.’
Hoe komt dat?
 
Michael Baum: ‘De aanname dat Roundup geen effect heeft op mensen, was verkeerd. Maar Monsanto heeft dat nooit willen onderzoeken.’dt
 
Baum: ‘Monsanto hanteert eigen regels. Hun motto is freedom to ­operate. Alles wat die vrijheid in de weg staat, wordt systematisch aangevallen, of het nu gaat om ghost­writing van wetenschappelijke studies of om het financieel droogleggen van kritische organisaties. Ze zijn hun morele kompas kwijt. Maar je moet ze nageven dat glyfosaat eigenlijk een heel slim product is. Het was qua toxiciteit een veel beter product dan wat er tot dan toe op de markt was, omdat het heel anders werkt. Maar de aanname dat het product geen enkel effect heeft op mensen was verkeerd. En een deel van wat er fout zit bij Monsanto is dat ze dat nooit hebben willen onderzoeken. Ze waren zo verliefd op hun eigen uitvinding dat ze weigerden de zwakheden ervan te zien.’
 
Kennedy: ‘En dat ze met opzet het wetenschappelijke onderzoek ernaar ondermijnden, de risico’s verborgen hielden en de voordelen overdreven.’
Is dat uniek voor Monsanto?
 
Baum: ‘Je zag iets dergelijks ook gebeuren bij Volkswagen rond het sjoemelschandaal. Maar het verschil is dat bij VW de subcultuur zich leek te beperken tot een klein groepje. Ik heb genoeg zaken tegen farma­ceutische bedrijven gedaan om te weten dat ook daar gelijkaardige dingen gebeuren. Het is een model dat de tabaksindustrie voor het eerst ­gebruikt heeft: wetenschappelijk onderzoek manipuleren, twijfel zaaien, mensen die negatieve dingen zeggen aanvallen, organisaties betalen die bereid zijn een bepaalde boodschap te verspreiden.’
Hoe kun je daar als samenleving iets tegen doen?
 
Baum: ‘Door advocaten de kans te geven zo veel mogelijk documenten te laten uitpluizen. En senator ­Sheldon Whitehouse heeft initiatieven genomen om het manipuleren van wetenschappelijk onderzoek strenger te bestraffen.’
 
Kennedy: ‘Het punt is dat in de ­Verenigde Staten bedrijven vooral handelen in het belang van hun aandeelhouders. Als Walmart flesjes ­water uitdeelt onder de slachtoffers van de orkaan Katrina, doet het dat niet omdat het bezorgd is over die slachtoffers, maar omdat het goed is voor zijn imago. Als bezorgdheid over de slachtoffers de drijfveer was, zou het bedrijf aangeklaagd kunnen worden door zijn eigen aandeel­houders.’
 
‘Bedrijven hebben geen ziel, geen geweten, geen leven na de dood. Het zijn mensen die het DNA van een bedrijf bepalen.’
Monsanto is nu overgenomen door Bayer. Is de cultuur daar beter?
 
Baum: ‘Dat weet ik niet. Wat ik lees, is dat Bayer graag de bladzijde wil omslaan en zich profileert als een verantwoordelijk en ethisch bedrijf. Ze beschouwen zichzelf als een voorbeeld van hoe het zou moeten. We hopen dat zij het volwassen en ­verantwoordelijke gedrag zullen ­vertonen dat je van zo’n bedrijf mag verwachten. Maar ik moet zeggen dat de uitlatingen sinds het vonnis suggereren dat Bayer even onverantwoordelijk is.’
 
Kennedy: ‘Je kunt je ook afvragen of ze voldoende beseften welke lijken er bij Monsanto uit de kast konden vallen. Ze kochten een gifstort, maar ze dachten dat het een golfterrein was.’
Moet er wettelijk ingegrepen worden om dergelijk onethisch gedrag door bedrijven aan te pakken?
 
Kennedy: ‘Er zijn voldoende wetten, maar ze moeten toegepast worden. De toezichthouders worden te gemakkelijk ingepakt door de bedrijven. Bedrijven hebben heel veel geld. En het verhogen van de budgetten van de toezichthouders is – denk ik – niet het juiste antwoord. Het is veel subtieler. In de VS hebben politici de macht om de middelen van toezichthouders voor bepaalde studies te beperken. Bijvoorbeeld voor onderzoek naar het klimaat. Zolang politici onbeperkte middelen kunnen krijgen van belangengroepen, wordt onze democratie ondermijnd. Dat is het fundamentele probleem.’